Nasze skarby

W zbiorach Centralnego Muzeum Jeńców Wojennych (dalej CMJW) ważne miejsce zajmują materiały związane z oflagami VI E Dorsten oraz VI B Dössel. Warto przypomnieć, że po zorganizowanej w Opolu w maju 1987 r. sesji naukowej pt. „Oflag VI B Dössel – w świetle wspomnień i archiwaliów”, ppłk dypl. Franciszek Jarzębiński przekazał CMJW zbiory Środowiska byłych Jeńców Obozu Dössel. W kolekcji tej znalazły m.in. liczne relacje, dzienniki i artykuły, a nawet akwarele czy rysunki. Opisując zasoby naszego muzeum, które przedstawiają historię wspomnianych oflagów, należy przywołać również zbiór kpt. Józefa Kobylańskiego, bibliotekarza i archiwisty, a zarazem jeńca wojennego. Po odzyskaniu wolności przywiózł on do Polski materiały dotyczące żołnierzy internowanych w Rumunii oraz przetrzymywanych później w Dorsten i Dössel. W 1968 r. dziewięć tomów tych akt znalazło się w posiadaniu ówczesnego Muzeum Martyrologii Jeńców Wojennych w Łambinowicach. Dwa lata później kpt. J. Kobylański przekazał kolejnych pięć tomów. Zbiory te zostały wzbogacone również o 352 fotografie.

Muzeum mogło więc pochwalić się znaczącymi zasobami dotyczącymi oflagów w Dorsten i Dössel, które od lat czekają na odpowiednie opracowanie z uwieńczeniem w postaci kompleksowej publikacji naukowej. Kolejnym impulsem ku realizacji tego wyzwania może być fakt, że pod koniec 2020 r. nasze muzeum wzbogaciło się o jeszcze jeden cenny zbiór, a mianowicie pamiętniki kpt. Zdzisława Koziołkowskiego, przekazane przez Piotra Kosmalę. Tym razem zadecydował o tym jednak szczęśliwy traf, bez którego pamiętniki zostałyby bezpowrotnie stracone – niemal dosłownie wyrzucone na śmietnik historii.

Chcąc ukazać dzieje tego dokumentu należy wrócić do momentu zakończenia II wojny światowej. Kapitan Z. Koziołkowski otrzymał wtedy mieszkanie w Ostrowie Wielkopolskim, gdzie na wiele lat osiadł wraz ze swoją małżonką – Kazimierą. Kiedy kapitan zmarł, mieszkała ona sama, mogąc jednak liczyć na sąsiedzką pomoc rodziny Piotra Kosmali. Ten ostatni zajął się uporządkowaniem mieszkania pani Kazimiery po jej śmierci. Stojąca tam stara kanapa nie przyciągała uwagi, ale na szczęście zamiast być od razu w całości wyrzucona, została wcześniej rozebrana w celu pozyskania z niej desek. W trakcie pracy, P. Kosmala zauważył w niej niepozorną skrytkę. Po otwarciu, okazało się, że zawiera ona 12 zeszytów różnych rozmiarów liczących w sumie prawie 3 tys. stron, na których spisane były codzienne relacje z życia jenieckiego, sporządzane przez kpt. Z. Koziołkowskiego od 4 września 1939 r. do 7 września roku 1946. Kolekcja została najpierw oddana przez P. Kosmalę do poznańskiego oddziału Instytutu Pamięci Narodowej. W grudniu 2020 r. za zgodą znalazcy, pracownik tej instytucji – Tomasz Cieślak, przekazał je zaś do zbiorów CMJW, by mogły zostać należycie zabezpieczone i opracowane.

Warto dodać, że pozyskany zbiór to jednak nie tylko pamiętniki, ale też mapy, wycinki prasowe, dokumenty, nieśmiertelnik oraz maszynopisy. W jednym z nich, zatytułowanym: „Wspomnienie z Ofic. Obozu Jeńców Nr. VI B w Doessel (Westfalia)”, można przeczytać opis wojennych losów kpt. Z. Koziołkowskiego, ujęty w największym skrócie, który brzmi następująco: „Dnia 9 lutego 1941 roku w m. Cornet w Rumunii dostałem się do niewoli niemieckiej wraz z całym obozem internowanych oficerów w m. Calimanesti w Rumunii. […] Po długiej i uciążliwej podróży w zamkniętych wagonach dnia 22 lutego 1941 roku przybyłem do m. Dorsten i uwięziony w obozie Oflag VI E, jako jeniec nr. 426. W obozie tym przebywałem do dnia 17 września 1942 roku. Następnie ewakuowano nas do Doessel koło Warburga w Westfalii do Oflagu VI B, dokąd dojechaliśmy dnia 18 września. W obozie tym przebywałem […] aż do czasu uwolnienia nas przez oddziały zmotoryzowane 1 Armii ameryk. w dniu 1 kwietnia 1945 r.”.

Pozyskane materiały wymagają jeszcze dokładnego zbadania. Już wstępna ich analiza pozwala jednak zakładać, że mogą stanowić cenne uzupełnienie opisanych powyżej zbiorów będących w posiadaniu CMJW już od wielu lat. Kapitan Z. Koziołkowski okazuje się bowiem uważnym obserwatorem życia jenieckiego. Przy tym docenić trzeba jego systematyczność, gdyż przez kilka lat niewoli, codziennie sporządzał wpisy długości najczęściej od jednej do trzech stron. W pamiętnikach przedstawiał własne radości, rozterki i problemy, jak też wydarzenia istotne dla ogółu osadzonych. Zapiski te ukazują m.in. warunki życia w obozach, przebieg uroczystości o charakterze religijnym oraz rozgrywanych tam zawodów sportowych i występów artystycznych. Często opisywane były aktualne wydarzenia na froncie (źródłem tych informacji dla jeńców było niemieckie radio oraz prasa), jak też życie codzienne w okupowanej ojczyźnie, o czym osadzeni dowiadywali się z korespondencji ze swoimi bliskimi. W pamiętnikach wiele miejsca poświęcono również na opis stosunków panujących w obozie. Dotyczy to zarówno relacji pomiędzy przedstawicielami polskiej wspólnoty jenieckiej a komendanturą obozu, jak też pomiędzy samymi Polakami. Co ważne, kpt. Z. Koziołkowski nie tworzył wyidealizowanego obrazu rzeczywistości. Ukazywał nie tylko postawy oparte na wzajemnej solidarności i pomocy, ale też nieporozumienia i zjawiska niepożądane – jak bijatyki czy kradzieże. Dzięki temu jednak, z jego zapisków uzyskujemy wiarygodny obraz życia polskich jeńców, który może stać się interesującym źródłem dla wielu historyków.

Opis obiektu
Pamiętniki kpt. Zdzisława Koziołkowskiego; zbiór tworzony przez 12 zeszytów różnych rozmiarów, zachowanych w dobrym stanie; każdy oznaczony jako kolejny tom; brak części VIII obejmującej okres od 16 marca do 7 października 1943 r.; całość zawiera 2973 strony odręcznych notatek sporządzonych ołówkiem i piórem (ważne daty i kwestie dodatkowo zakreślane lub pisane kolorem); nr. inw.: CMJW II-1-640.

Oprac. Kamil Weber