Nasze skarby

W 2022 r. do zbiorów Centralnego Muzeum Jeńców Wojennych trafiła kolekcja pamiątek ppor. Kazimierza Załęskiego. Przekazał je w nasze ręce jego syn, Jerzy Załęski. Zbiór składa się w większości z korespondencji pomiędzy jeńcem a jego żoną, Reginą. Jego część stanowią również materiały będące dowodem naukowej działalności jeńców w niewoli – m.in. legitymacje z kursów obozowych. Jednak najciekawszym i bodaj najcenniejszym z przedmiotów jest czasopismo „Przegląd Kulturalno-Oświatowy” – numer specjalny, który w całości poświęcony został jednemu z największych kursów zorganizowanych przez polskich jeńców w obozach Wehrmachtu, czyli Studium Pedagogiczno-Społecznemu. Gazeta ta została wydana 11 września 1943 r. w Oflagu II E Neubrandenburg i była podsumowaniem tej formy kształcenia zapoczątkowanej we wrześniu 1940 r. w Oflagu II A Prenzlau i kontynuowanej w kilku obozach.

Podporucznik rezerwy Kazimierz Załęski (numer jeniecki 2157), będący właścicielem czasopisma, o czym informuje adnotacja na jego pierwszej stronie, z wykształcenia nauczyciel, sam był słuchaczem Studium Pedagogiczno-Społecznego. W Oflagu II A Prenzlau, pierwszym z miejsc jego niewoli, przyłączył się do grupy jeńców o tej samej profesji, którzy rozpoczęli organizację form samokształcenia. Mieli oni świadomość, że czas przymusowej izolacji powinni możliwie najlepiej wykorzystać na rzecz własnego rozwoju, aby przygotować się do pracy nauczyciela po wojnie. Już w grudniu 1939 r. zorganizowali pierwszy Wyższy Kurs Nauczycielski, który później przekształcił się w Studium Pedagogiczno-Społeczne. Na czele grupy tworzącej SPS stanął por. Stanisław Kwiatkowski, były działacz Związku Nauczycielstwa Polskiego (dalej: ZNP). Program nauczania był oparty na zasadach organizacyjnych kursów i instytutów funkcjonujących w Polsce w dwudziestoleciu międzywojennym: Państwowego Instytutu Nauczycielskiego, Wyższych Kursów Nauczycielskich oraz Instytutu Pedagogicznego ZNP. Poza 2-letnim, zasadniczym programem, jego organizatorzy przeprowadzali także 6-miesięczne kursy z innych dziedzin, aby mogli z nich skorzystać jeńcy reprezentujący inne zawody. Uczestnicy Studium pracowali również w ramach komisji i zespołu badawczego. Wszystkie szczegóły dotyczące funkcjonowania tej rozbudowanej instytucji zostały przedstawione na kartach omawianego wydawnictwa.

Na stronie tytułowej czasopisma widnieje symbol Studium Pedagogiczno-Społecznego – Warszawska Syrenka zwrócona w lewą stronę, stojąca na okładce książki, oraz litery SPS. Na pierwszych stronach możemy przeczytać gratulacje polskich dowódców obozu (stojących na czele samorządu jenieckiego) – płk. dypl. Tadeusza Trapszo, ppłk. dypl. Stefana Mossora oraz ppłk. Ignacego Szpunara, którzy z wielkim uznaniem wypowiedzieli się na temat ogromu wysiłku i pracy naukowej wykonanej przez organizatorów kursu na przestrzeni trzech lat. Podpułkownik Szpunar trafnie określił ich działalność łacińską sentencją Per aspera ad astra (Przez trudy do gwiazd). Podjęli się oni bowiem niezwykle trudnego zadania w warunkach niesprzyjających prowadzeniu nauczania, często wręcz zniechęcających do podejmowania takiego wysiłku. Znali jednak swój cel, którym była odbudowa szkolnictwa w odrodzonej Polsce po zakończeniu wojny i powrocie do kraju. Widzieli siebie jako trzon kadry nauczycielskiej dla kształcenia przyszłych pokoleń Polaków. Na kolejnych stronach czasopisma przeczytamy słowa kierownika Studium, wspomnianego wcześniej por. Stanisława Kwiatkowskiego, określonego przez ppłk. Mossora jako jednostkę obdarzoną nieprzeciętnymi zdolnościami, zamiłowanego organizatora społecznego. Porucznik Kwiatkowski podkreślał istotę nauczania w rozwoju kulturowym i duchowym społeczeństwa. Opisał także w skrócie działalność Studium i jego pochodzenie od przedwojennych instytucji. Na końcu złożył podziękowania wszystkim, dzięki którym przedsięwzięcie to osiągnęło sukces. Poza wykładowcami, słuchaczami i wymienionymi polskimi dowódcami obozu szczególnie docenił on osoby prywatne i organizacje charytatywne w kraju i za granicą, które pomogły w zaopatrzeniu obozu w niezbędne pomoce naukowe.

W dalszej części czasopisma możemy zapoznać się ze sprawozdaniem z działalności Studium Pedagogiczno-Społecznego, które stanowi zasadniczą część wydania. Z załączonej na początku rozpiski dowiadujemy się, jak wyglądała struktura instytucji. Szczegółowo o kierownictwie i schemacie organizacyjnym przeczytamy w zamieszczonych fragmentach regulaminu SPS, zatwierdzonego przez polskie władze obozu. Następne strony zostały przeznaczone na opis poszczególnych kursów, wchodzących w skład placówki. Części tekstu im poświęcone wyróżniają nagłówki w zielonej kolorystyce. W opisach tych zdefiniowane zostały cele nauczania, przedmioty i zagadnienia wykładów, czas trwania kursów i liczbę godzin przeprowadzonych zajęć, a także frekwencję słuchaczy. Jako pierwszy przedstawiono raport z działalności jednorocznych Wyższych Kursów Nauczycielskich – prekursora Studium Pedagogiczno-Społecznego, któremu poświęcono największą część wydania. Było ono przeznaczone dla nauczycieli – absolwentów WKN, którzy ukończyli je jeszcze przed wojną w kraju lub już w niewoli. Kształcenie było prowadzone w dwóch turnusach: pierwszy w latach 1940–1942, drugi w latach 1941–1943. Na program Studium składały się cztery działy: pedagogiczny, społeczny, kulturalno-artystyczny oraz języków obcych. Każdy z nich obejmował inne przedmioty realizowane podczas setek godzin wykładów. Cały kurs kończył się egzaminem końcowym, do którego mogli przystąpić tylko ci uczestnicy, którzy spełnili wymagane warunki: wysłuchanie wykładów, wykonanie wymaganych przez program prac (przygotowanie i wygłoszenie referatów), złożenie kolokwiów i opracowanie pracy dyplomowej na podstawie dostępnej w obozie literatury. Wymagało to zatem systematycznej, dwuletniej nauki. Studium Pedagogiczno-Społeczne ukończyło, zaliczając wszystkie cztery działy, 113 jeńców (74 w pierwszym turnusie, 39 w drugim).

Dalej, na łamach czasopisma, omówione zostały krótsze kursy zorganizowane w ramach SPS: administracyjno-gospodarczy, prasowy, spółdzielczości ogólnej, humanistyczny oraz oświatowe dla szeregowych. Znalazło się też miejsce na wspomnienie o innych formach działalności pod szyldem Studium: Komisja Zagadnień Wychowawczych, w której omawiano problemy wychowania młodego pokolenia po wojnie, czy Zespół Badawczo-Naukowy, który powstał z przekształcenia powstałego w Oflagu II A Prenzlau Koła Psychologicznego. Na stronach czasopisma poświęconych ww. zespołowi zostały opisane rodzaje i zakresy badań, które prowadzili jego członkowie na grupie eksperymentalnej, którą byli jeńcy Oflagu II E Neubrandenburg. Analizowali oni m.in. ich sprawność fizyczną i badali pod kątem psychologicznym czy socjologicznym. Zebrane w sposób empiryczny lub poprzez ankiety wyniki tych badań były następnie opracowywane.

Poza samą treścią, w opisywanym numerze „Przeglądu Kulturalno-Oświatowego” znalazły się wykonane przez jeńców ikonografiki. Prezentowały one liczbę absolwentów Wyższych Kursów Nauczycielskich w oflagach II A Prenzlau i II E Neubrandenburg z podziałem na ukończone przedmioty oraz liczbę absolwentów obu turnusów Studium Pedagogiczno-Społecznego z podziałem na okręgi szkolne II Rzeczypospolitej, z których ci absolwenci pochodzili.

Istotną rolę w funkcjonowaniu tak prężnie działającej instytucji pełniła Komisja Administracyjna – o jej celach oraz ich realizacji również przeczytamy na stronach czasopisma. Pełniła ona funkcję samorządu reprezentującego uczestników SPS, także po ewentualnym powrocie do kraju, po którym miała zostać utrzymana ciągłość pracy placówki. Do tego czasu Komisja zajmowała się wszelkimi sprawami administracyjnymi i kancelaryjnymi, aby zapewnić możliwość prowadzenia kursów w trudnych warunkach obozowych – zorganizowanie pomieszczeń wykładowych, biblioteki, pomocy naukowych, materiałów piśmienniczych. Prowadziła również ewidencję słuchaczy Studium, a także jego finanse i rachunkowość. Te ostatnie podlegały kontrolom ze strony komisji rewizyjnej, stwierdzającej prawidłowość rozliczeń finansowych.

Kilka słów poświęconych zostało także zasobowi bibliotecznemu Studium Pedagogiczno-Społecznego. Fachowa literatura była niezbędna nie tylko do przyswajania wiedzy, ale również do powstania wszelkich prac naukowych, które były wymagane od słuchaczy do ukończenia kursów. Biblioteka rozrastała się sukcesywnie od początku niewoli i do zakończenia przez SPS wykładów w sierpniu 1943 r. liczyła około 1000 pozycji książkowych oraz liczne czasopisma. Stworzenie tak obszernego księgozbioru było możliwe dzięki pomocy rodzin i znajomych jeńców w kraju i za granicą, którzy przysyłali do obozów potrzebne wydawnictwa. Szczególnie docenieni w tej materii zostali warszawscy profesorowie wspomnianego już Instytutu Pedagogicznego ZNP i Państwowego Instytutu Nauczycielskiego. Dużą pomocą okazały się ponadto tomy pozyskane od Międzynarodowego Biura Wychowania w Genewie oraz organizacji YMCA (Young Men’s Christian Association­ – Związek Chrześcijańskiej Młodzieży Męskiej).

Na jednej z ostatnich stron czasopisma zamieszczono podsumowanie działalności Studium Pedagogiczno-Społecznego w liczbach. Wykazują one, że przez cały okres prowadzenia zajęć – od grudnia 1939 do sierpnia 1943 roku – działające w jej ramach kursy ukończyło łącznie 644 słuchaczy, którzy uczestniczyli w 7601 godzinach wykładów! Sprawozdanie zamyka wykaz jeńców, którzy do 10 września 1943 roku (a więc do zamknięcia numeru czasopisma) złożyli egzaminy końcowe i prace dyplomowe – ich tytuły również zostały tu wymienione.

Redaktorzy „Przeglądu Kulturalno-Oświatowego”: kpt. Władysław Śniegocki, ppor. Jan Wolczyński, ppor. Henryk Śmierzchalski i ppor. Janusz Fedorowicz zamieścili na końcu wydania notę, w której poinformowali, że numer specjalny ich periodyku jest wyrazem uznania dla pracy Studium Pedagogiczno-Społecznego. Za jego redakcję i opracowanie graficzne był odpowiedzialny ppor. Edward Kurzyński, kierownik działu kulturalno-artystycznego Studium. Treści artykułów i sprawozdań, których fragmenty stanowią treść czasopisma,  w przyszłości miały być opublikowane w całości jako Pamiętnik SPS.

Czasopismo liczy 34 strony maszynowego tekstu, więc jak na obozowe warunki można je uznać za całkiem obszerne wydawnictwo. Znajdujący się w naszych zbiorach egzemplarz jest jednym z nakładu wynoszącego jedynie 36 odbitek. Ze względu na swoją rzadkość jest on cennym materiałem źródłowym dla badania zagadnienia działalności naukowej jeńców w niewoli niemieckiej.

Opis obiektu:

Czasopismo „Przegląd Kulturalno-Oświatowy” – numer specjalny poświęcony Studium Pedagogiczno-Społecznemu, wydane w Oflagu II E Neubrandenburg 11 września 1943 roku; redakcja i opracowanie graficzne: ppor. Edward Kurzyński; wykonanie maszynowe: ppor. Wacław Nehring. Egzemplarz należący do ppor. Kazimierza Załęskiego, jeńca oflagów: II A Prenzlau, II E Neubrandenburg i II D Gross Born. Wymiary obiektu: wys. 32 cm; szer. 20,5 cm.

Nr inw. CMJW II-1-771

Oprac. Dawid Żak