Losy indywidualne

Gustaw Teofil Holoubek (1923–2008) – wybitny polski aktor teatralny i filmowy, reżyser i dyrektor teatrów i pedagog.

Urodził się w rodzinie spolonizowanego Czecha, oficera Drugiej Brygady Legionów Polskich, który po śmierci pierwszej żony, ożenił się z owdowiałą Polką z Krakowa. [Zdjęcie – G. Holoubek, lata 30. XX w.]

W 1939 r. szesnastoletni G. Holoubek zaciągnął się na ochotnika do wojska. [Zdjęcie – G. Holoubek, czerwiec 1939 r.] Walczył w kampanii wrześniowej w 20. pułku piechoty (oddziały Przysposobienia Wojskowego). Dotarł do Lwowa. W związku z wkroczeniem Armii Czerwonej do Polski jego oddział wycofywał się na zachód i pod Przemyślem G. Holoubek dostał się do niewoli niemieckiej. Trafił do Stalagu XI A Altengrabow pod Magdeburgiem. Otrzymał tam nr jeniecki 43446/XI A. Z tego okresu zachował się jego list pisany z obozu do matki. [Zdjęcie – List G. Holoubka ze Stalagu XI A Altengrabow] Miejsce to G. Holoubek po latach wspominał tak: „głodno, jedna piąta chleba dziennie, na śniadanie kosteczka margaryny, dżem, na obiad zupa Eintopfgericht, na kolację margaryna, dżem, plasterek jakiejś wędliny. Pogubiłem gdzieś po drodze moich kolegów. Zostałem sam”. W grudniu 1939 r. przeniesiono go do Stalagu XX A Thorn (Toruń). W bardzo złych warunkach, które tam istniały, zachorował na gruźlicę: „Zaczął się prawdziwy koszmar. Zima była potworna, trzydzieści pięć stopni mrozu. W izbie stał piec, stół i parę krzeseł czy zydli, wzdłuż których leżała słoma do spania. [...] tam, w tamtej chwili zaczęła się moja choroba, która przez następnych szesnaście lat usiłowała mnie zabić”. Ze względu na wiek (16 lat) i zły stan zdrowia został zwolniony z obozu w kwietniu 1940 r. Usilnie zabiegała o to matka, „powołując się na austriackie ordery ojca z pierwszej wojny światowej, a także na przepis o nieletnich jeńcach”. Gustaw Holoubek wrócił do Krakowa, gdzie mieszkał przed wojną i zaangażował się w prace tajnego kółka aktorskiego.

Po zakończeniu wojny wstąpił do krakowskiego Państwowego Studia Dramatycznego przy Teatrze Słowackiego, które ukończył w 1947 r. W tym samym roku debiutował rolą Charysa w Odysie u Feaków w Starym Teatrze w Krakowie. Następnie grał na deskach teatrów krakowskich, katowickich i warszawskich. Choć zagrał też w ok. 50 filmach, m.in. w Rękopisie znalezionym w Saragossie i Sanatorium pod klepsydrą Wojciecha Hassa, czy w Lawie Tadeusza Konwickiego, uważał się przede wszystkim za aktora i twórcę teatralnego. Wystąpił ponadto w blisko 100 spektaklach Teatru TV, dla którego również sam reżyserował.

Określano go mianem „aktora intelektualnego”, zdystansowanego. Pisano o nim, że „należy do owej rasy aktorów, którzy zawsze grają tylko siebie, a których nigdy nie ma się dosyć”. Należał bowiem do nielicznego grona osobowości aktorskich, których specyficzny charakter zawsze dominował nad graną postacią. Był niedościgniony. Potrafił zagrać każdą rolę, dlatego Tadeusz Łomnicki ukuł powiedzenie określające konkurencję wśród młodych aktorów: „Każdy ma swego Holoubka”. Do legendy przeszły jego liczne role teatralne, wśród których kulminacyjną była rola Konrada-Gustawa w historycznej inscenizacji Dziadów (1968) w reżyserii Kazimierza Dejmka w Teatrze Narodowym w Warszawie – jedna z przyczyn wydarzeń polskiego Marca 1968. Po opuszczeniu Teatru Narodowego związał się z Teatrem Dramatycznym w Warszawie, którego był dyrektorem latach 1972–1982. Po wprowadzeniu stanu wojennego 13 grudnia 1981 r. odwołano go ze stanowiska. Złożył wówczas także mandat poselski, gdyż od 1976 r. był posłem na Sejm PRL. W latach 1989–1991 był natomiast senatorem RP, reprezentującym Klub Obywatelski „Solidarność”. Wykładał w warszawskiej Państwowej Wyższej Szkole Teatralnej, a w 1996 r. został dyrektorem Teatru Ateneum. Za swoje wybitne zasługi dla kultury polskiej i znamienite osiągnięcia w pracy artystycznej i dydaktycznej otrzymał wiele odznaczeń, m.in.: Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski (1998); tytuł Mistrza Mowy Polskiej (2001) oraz wiele indywidualnych nagród za role teatralne. Pośmiertnie odznaczony przez prezydenta RP Lecha Kaczyńskiego Orderem Orła Białego (2008). Zmarł 6 marca 2008 r. w wieku 85 lat.